വേദകാലമതങ്ങളിലുണ്ടായ ദുഷിച്ച പ്രവണതകൾക്കെതിരായ പ്രസ്ഥാനങ്ങളായി ഈ മതങ്ങളെ കണക്കാക്കാം.
ഋഗ്വേദകാലത്തെ ലളിതവും അഹിംസാത്മകവുമായ മതാനുഷ്‌ഠാനങ്ങൾക്കു പകരം മൃഗബലി തുടങ്ങിയ ഹിംസാത്മകവും സങ്കീർണ്ണവുമായ പല ചടങ്ങുകളും ഇതിനകം നിലവിൽവന്നു കഴിഞ്ഞിരുന്നു.
നിരവധി ആര്യേതരാചാരങ്ങളും ആശയങ്ങളും ആര്യമതം സ്വന്തമാക്കിയിരുന്നു.
ഇതിൻ്റെയെല്ലാം ഫലമായി ഹിന്ദുമതം അർത്ഥശൂന്യമായ അന്ധവിശ്വാസത്തിന്റെയും പ്രാകൃതമായ ജാലവിദ്യയുടെയും കെട്ടുപിണഞ്ഞ ഒരു നൂലാമാലയായി പരിണമിച്ചിരുന്നു.
ഹിംസയിൽനിന്നും അന്ധവിശ്വാസത്തിൽനിന്നും വിമുക്തമായ ഒരു മതാനുഷ്‌ഠാന സംഹിതയ്ക്കുവേണ്ടി സാധാരണ ജനതവെമ്പൽകൊണ്ടു.
ജൈന-ബുദ്ധമതങ്ങളുടെ ആവിർഭാവം ഇതിന്റെ പരിണതഫലമാണ്.
ബ്രാഹ്മണാധിപത്യത്തിൽ അധിഷ്ഠിതമായ ചാതുർവർണ്യത്തിനെതിരെ നടന്ന സുസംഘടിതമായ എതിർപ്പിൽനിന്ന് ഉടലെടുത്ത മതങ്ങൾകൂടിയാണ് ജൈനമതവും ബുദ്ധമതവും.
ജാതിവ്യവസ്ഥയുടെ വളർച്ചയോടുകൂടി മതവും സംസ്കാരവും എല്ലാം ഉയർന്ന ജാതിക്കാരുടെ കുത്തകകളായി.
സാമൂഹ്യമായ അനീതികൾ പലതും നിലവിൽ വന്നു.
സമുദായത്തിലെ ഭൂരിപക്ഷത്തിനും തങ്ങളുടെ ആശകളും അഭിലാഷങ്ങളും സാക്ഷാത്കരിച്ചു കാണുവാൻ അസാധ്യമായ ഒരവസ്ഥ സംജാതമായി.
അവസര സമത്വത്തിന്റെ അഭാവത്തിൽ ഓരോ വ്യക്തിക്കും സമുദായത്തിൽ വളർന്നുവികസിക്കുവാനുള്ള സൗകര്യം നിഷേധിക്കപ്പെട്ടു.
താണജാതിക്കാർക്കുകൂടി സ്വീകാര്യമായ ഒരു മതത്തെ അടിസ്ഥാനമാക്കി സ്വാതന്ത്യത്തിലും സമത്വത്തിലും അധിഷ്ഠിതമായ ഒരു പുതിയ സാമൂഹ്യവ്യവസ്ഥിതി വാർത്തെടുക്കുവാനുള്ള ബോധപൂർവമായ ശ്രമവും ജൈന-ബുദ്ധമതങ്ങളുടെ ആവിർഭാവത്തിൻ്റെ പിന്നിൽ കാണാം.
സാമ്പത്തികമായ ചില ഘടകങ്ങൾ ജൈന-ബുദ്ധമതങ്ങളുടെ ആവിർഭാവത്തിനു പിന്നിൽ പ്രവർത്തിച്ചതായി ചില ചരിത്രകാരന്മാർ അഭിപ്രായപ്പെടുന്നു.
പ്രൊഫ. ആർ.എസ്. ശർമ്മ, ഡി.എൻ. ഝാ (Jha) എന്നിവരാണ് ഇവരിൽ പ്രമുഖർ.
ബി.സി. 700-ാമാണ്ടു മുതൽ ഇരുമ്പിന്റെ ഉപയോഗത്തെ ആസ്പദമാക്കിയുള്ള ഒരു പുതിയ സാങ്കേതികവിദ്യ നിലവിൽവന്നു.
ഇരുമ്പു കൊണ്ടുള്ള ഉപകരണങ്ങൾ ഉപയോഗിച്ച് കാടുകൾ വെട്ടിത്തെളിക്കുകയും നൂതനമാർഗ്ഗങ്ങൾ സ്വീകരിച്ചുകൊണ്ടുള്ള കൃഷിസമ്പ്രദായം പ്രചരിപ്പിക്കുകയും ചെയ്തു.
ഇതേത്തുടർന്ന് നെല്ല്, പരുത്തി, കരിമ്പ് എന്നീ കാർഷിക വിളകളിൽനിന്നുള്ള വരവ് പൂർവാധികം വർദ്ധിച്ചു.
പക്ഷേ, ഇക്കാലത്ത് യാഗ ഹോമാദികൾക്കും ഭക്ഷണത്തിനുമായി കന്നുകാലികളെ യാതൊരു വിവേചനവുമില്ലാതെ കൊന്നൊടുക്കിയിരുന്നു.
ഇതുമൂലം കാർഷികാവശ്യങ്ങൾക്കായി ഇവയുടെ സേവനം ലഭ്യമാകാതാകുകയും കാർഷികരംഗത്ത് മാന്ദ്യം അനുഭവപ്പെടുകയും ചെയ്തു.
കന്നുകാലികളെ കൊല്ലുന്നതിനെതിരായി പൊതുജനാഭിപ്രായം രൂപീകരിക്കേണ്ടത് കൃഷിയിൽ അധിഷ്ഠിതമായ അന്നത്തെ സാമ്പത്തികഘടന സംരക്ഷിക്കുന്നതിന് അത്യാന്താപേക്ഷിതമായിരുന്നു.
അഹിംസാതത്ത്വത്തിൽ ഊന്നു നല്‌കിക്കൊണ്ടുള്ള ജൈന-ബുദ്ധമതങ്ങളുടെ ആവിർഭാവത്തിന് ഈ പശ്ചാത്തലത്തിൽ പ്രത്യേകം പാധാന്യമുണ്ട്.
ഈ കാലത്തോടടുത്ത് നഗരവത്കരണം ത്വരിതപ്പെടുകയും പുതിയ നഗരങ്ങൾ നിലവിൽവരികയുംചെയ്‌തു.
ഈ നഗരങ്ങളിൽ പാർത്തിരുന്ന ധനികർ വ്യാപാരത്തിൽനിന്ന് അമിതമായ ധനം ആർജ്ജിച്ചു.
പുതിയ പല വ്യവസായങ്ങളും തൊഴിലുകളും പ്രചാരത്തിൽ വരികയുംചെയ്തു.
രാജ്യത്തിലെ വിവിധ വ്യാപാരകേന്ദ്രങ്ങളെ കൂട്ടിയിണക്കുന്നതിന് പുതിയ പാതകളുടെ ഒരു ശൃംഖലതന്നെ നിലവിൽവന്നു.
അതേസമയം പുതിയ സാങ്കേതികജ്ഞാനം ഉപയോഗിച്ച് കൃഷിയിൽനിന്നും കൂടുതൽ വരുമാനം സമ്പാദിച്ച ഒരു സമ്പന്നവർഗ്ഗം ഗ്രാമത്തിലും ഉടലെടുത്തു.
പക്ഷേ, പ്രാകൃത കൃഷിസമ്പ്രദായങ്ങൾതന്നെ പിന്തുടർന്നുപോന്ന ഗിരിവർഗ്ഗക്കാരും സാധാരണ കർഷകരും സാമ്പത്തികമായി പിന്നോക്കാവസ്ഥയിൽ തുടർന്നു.
സ്വത്തിന്റെ കാര്യത്തിലെന്നപോലെ സാമ്പത്തികമായ പല അസമത്വങ്ങളും പരാധീനതകളും സമൂഹത്തിൽ ഉടലെടുത്തു.
വിവിധ ജനവിഭാഗങ്ങൾ തമ്മിലുണ്ടായ സ്പർദ്ധകൾക്കും പിരിമുറുക്കങ്ങൾക്കും സമൂഹം സാക്ഷ്യംവഹിച്ചു.
ജനങ്ങളുടെ ഭൗതികജീവിതത്തിലുണ്ടായ മാറ്റങ്ങളുമായി പൊരുത്തപ്പെട്ടു പോരുന്നതരത്തിലുള്ള പുതിയ മതങ്ങളും തത്ത്വചിന്തകളും ആവിർഭവിക്കേണ്ടത് ആ കാലഘട്ടത്തിൻ്റെ ഒഴിച്ചുകൂടാനാവാത്ത ഒരാവശ്യമായിരുന്നു.
ഈ സാഹചര്യത്തിലാണ് ബി.സി. 6-ാം ശതാബ്ദത്തിൽ പുതിയ മതങ്ങൾ ഇന്ത്യയിൽ രൂപംകൊണ്ടത് എന്നത് ശ്രദ്ധേയമാണ്.
